Algoritmisch bestuur voor het volk en door het volk

Het is vijf voor twaalf. We staan aan de voet van een aantal obstakels als klimaatverandering, milieu en landbouw onder druk, explosieve ongelijkheden, spanningen tussen gemeenschappen, hyperfragiel geworden economische systemen... De wet is echter veel te log tegenover de ogenblikkelijkheid van algoritmes. De wet is veel te flexibel, te vatbaar voor interpretatie, terwijl algoritmes zogezegd onwankelbaar zijn. De Big Four bewijzen het ons elke dag. Die giganten gebruiken hun technologieën voortdurend om op wetten vooruit te lopen of in de plaats ervan te komen. In deze race tussen invasieve algoritmen en voorbijgestreefde juristen pleiten we hier voor een tussenweg: deze algoritmes, waarvan de Big Four ons minuut na minuut laten zien hoe doeltreffend ze zijn, hun rechtmatige plaats geven. Voorwaarde is wel dat de politiek en de burger opnieuw de controle krijgen over hoe ze worden gemaakt en geformuleerd.

Een auto kan beter uit zichzelf bij een verkeerslicht stoppen dan dat een gehaaste bestuurder toch ook maar stopt uit schrik voor een ongeval of een zware boete. Liever intelligente domotica die uw uitstoot van broeikasgassen met vijftig procent vermindert dan een transactie op de markt van vervuilende emissierechten of angst voor een boete bij overschrijding van de emissiegrens. Liever algoritmisch belastingen heffen aan de bron dan piekeren over manieren waarop men zijn financiële bijdrage aan het openbare belang kan omzeilen.

Elke democratie probeert om een zo goed mogelijk evenwicht te vinden tussen efficiëntie en legitimiteit. Het ziet er tegenwoordig in veel westerse landen naar uit dat legitimiteit door haast heilig verklaarde verkiezingen of referenda zo'n obsessie is geworden dat ze almaar zwaarder lijkt te wegen dan de povere prestaties van regeringen. Nochtans, als we zien hoe het wantrouwen tegenover politiek en regeerders binnensijpelt en almaar meer burgers steeds nadrukkelijker lonken naar oplossingen die stompzinnig extreem zijn, wordt het dan geen tijd om opnieuw te gaan nadenken over die positionering? Is het moment niet aangebroken om de manieren van legitimeren te herbekijken en deze keer voor meer doeltreffendheid te gaan? Er ontstaat een gapende kloof tussen voorouderlijke politieke mechanismen die de tand des tijds moeilijk doorstaan en de bliksemsnelle opgang van algoritmes en telecommunicatie die zich zonder op iemands instemming te wachten reeds verkneukelen om onbelemmerd de contouren van ons samenleven hertekenen: normen, reputaties, communautarisering, arbeidsverdeling, markteconomie.

Deze digitale invasie zorgt in ons dagelijks leven voor zo'n omwenteling dat onmogelijk nog langer aan de doeltreffendheid ervan te twijfelen valt. Situeren we het algoritme op de lijn tussen legitimiteit en doeltreffendheid, dan heeft het de facto geen legitimiteit; het is immers uitgedacht en opgevat om in de eerste plaats ten volle doeltreffend te zijn. In Frankrijk is over het algoritme "Admission Post Bac/Parcoursup" al heel wat inkt gevloeid omdat het onderwerp zo gevoelig ligt: het toevertrouwen van onze oogappels aan onderwijsinstellingen en universiteiten waar ze vele jaren van hun leven zullen slijten. Omdat ouders vaak tobber over het lot dat hun kinderen is beschoren, hebben zij terecht meer transparantie geëist, te meer daar lottrekking in laatste instantie als redmiddel wordt genoemd – een schok voor diezelfde ouders die willekeur en onderwijs een slechte combinatie vinden. Bij wijze van reactie op hun ongerustheid en onbegrip is het algoritme uiteindelijk openbaar gemaakt. Dat is ontegenzeggelijk een stap in de zeer goede richting.

De volgende stap moet ons zover brengen dat de groep ontwikkelaars die belast is met het schrijven, het onderhoud en de evolutie ervan, gaat bestaan uit deskundigen inzake informatica en openbaar onderwijs en uit geïnteresseerde en verantwoordelijke burgers, bijvoorbeeld door lottrekking gekozen ouders. In steden als San Francisco, Boston of Milton Keynes (in Groot-Brittannië) zijn er zeer interessante experimenten aan de gang waarbij het publiek en de politiek Big Data en informaticatechnologieën overnemen. In Boston is onder het label "Code for America" een groep ontwikkelaars bezig met algoritmisch experimenteren; zo prijkt er op hun palmares geautomatiseerde inschrijving in openbare scholen. Dat zou veralgemeend kunnen en moeten worden in alle steden, in alle landen. De auteurs van toekomstige algoritmes zouden toegang moeten krijgen tot zoveel mogelijk publieke gegevens, waaronder de gegevens die bij de Big Four zitten (en die hun zoveel macht en rijkdom geven), om software te ontwerpen en te kalibreren waardoor we gelukkig kunnen samenleven.

De gedachte dat onze gedragingen straks worden gedicteerd, afgebakend en op afstand bestuurd door algoritmes, jaagt de meest libertaire denkers de stuipen op het lijf. Dat is ongetwijfeld kortzichtig, want is de meest aanvaardbare wet niet een neutrale wet, die onstoffelijk en onzichtbaar is, opgaat in de omgeving, niet vatbaar is voor de willekeur van rechters en iedereen de illusie geeft dat alles toegelaten blijft, maar wel binnen de perken die de software afbakent? Algoritmes zijn al overal om ons te helpen om te gaan met zoveel complexiteit. Ze zouden echter niet naar ons beeld mogen worden gemaakt, ze mogen onze ondeugden en onze hebzucht niet verveelvoudigen en de o zo menselijke neiging om gemeenschappelijke goederen te verduisteren of ze gewoon de rug toe te keren niet verder vergroten.

Het wordt veeleer dringend noodzakelijk ze in te zetten ten dienste van de gemeenschap, en dat geldt ook voor hun programmeurs.

Als de gele hesjes leren coderen, behoort de toekomst hun toe!